Sociale participatie, ook een kwestie van gezondheid
PSYCHOLOGIE Het schadelijke effect van eenzaamheid en sociaal isolement op de gezondheid is duidelijk aangetoond. Dit is een stimulans om eenzame patiënten te resocialiseren.
Volgens een rapport van juni 2025 van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zou een op de zes mensen wereldwijd last hebben van eenzaamheid. Dit zou aanzienlijke gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van individuen, in die mate zelfs dat het verantwoordelijk zou zijn voor ongeveer 871.000 sterfgevallen per jaar. Sociale isolatie, een objectieve vaststelling van het feit dat iemand fysiek geen sociale contacten heeft, is minder vaak onderzocht, maar volgens de WHO zou bijna een op de drie ouderen en een op de vier adolescenten hieraan lijden.
De psychologen John en Stephanie Cacioppo van de Universiteit van Chicago hebben zich, voornamelijk tussen 2000 en 2010, beziggehouden met de effecten van eenzaamheid op de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Ze toonden niet alleen aan dat de hersenactiviteit van iemand die zich eenzaam voelt vergelijkbaar is met die bij fysieke pijn, maar hun onderzoek bracht ook aan het licht dat eenzaamheid gepaard gaat met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, diabetes, immuunstoornissen en ontstekingen, maar ook op depressie, angst en cognitieve achteruitgang.
Een meta-analyse uitgevoerd door Julianne Holt-Lunstad van de Brigham Young University in Provo, Verenigde Staten, en gepubliceerd in 2017, komt tot vergelijkbare conclusies en benadrukt dat eenzaamheid en sociaal isolement even schadelijke gevolgen hebben voor de gezondheid als roken, obesitas of inactiviteit en gepaard gaan met een verhoogd sterfterisico. “De levensverwachting kan met wel 26% dalen”, meldt Jessica Morton, doctor aan het Instituut voor Psychologisch Onderzoek van de UCLouvain.
Maatschappelijke verantwoordelijkheid
Volgens de psychologe legt onze ‘biomedische samenleving’ de verantwoordelijkheid voor gezondheid voornamelijk bij het individu: je mag niet roken, je moet aan lichaamsbeweging doen, ... In haar ogen is deze verantwoordelijkheid vooral collectief. Ze verbreedt het spectrum door te stellen dat in een individualistische samenleving als de onze een belangrijk idee is dat iedereen ‘zichzelf moet maken’, een ego en een lot moet opbouwen en moet laten zien dat hij boven het gemiddelde staat. Daardoor wordt de ander een ongemak. “Maar”, zegt ze, “een persoon kan pas weten wie hij is en zich ontwikkelen vanaf het moment dat hij zichzelf ervaart in contact met anderen.”
De weg die ons wordt opgelegd onder het mom van meritocratie leidt volgens Jessica Morton tot een gevoel van eenzaamheid en zinloosheid, wat in alle studies wordt waargenomen.
In 2013 publiceerden onderzoekers van de Universiteit van West-Engeland in Bristol een longitudinaal onderzoek onder een groep eenzame mensen. Ze onderzochten het effect van sociale voorschriften, in de zin van een uitnodiging om deel te nemen aan groepsactiviteiten, over het gebruik van gezondheidszorg. Wat ontdekten ze?
Als gevolg van hun integratie verminderde 60% van de leden van de steekproef hun zorggebruik, 26% veranderde niets en 14% verhoogde het.
Tegenwoordig doet ongeveer 50% van de patiënten die hun huisarts raadplegen dat vanwege angsten of onrust die inherent zijn aan eenzaamheid.
Niettemin bleef het gebruik van gezondheidszorg in de groep (de meerderheid) waar een daling werd waargenomen, hoger dan het gemiddelde van de algemene bevolking. “Waarschijnlijk zijn er twee redenen die deze situatie kunnen verklaren”, zegt Jessica Morton.
"Enerzijds zijn het innemen van medicijnen en regelmatige consultaties bij artsen voor sommige patiënten een absolute medische noodzaak, bijvoorbeeld in geval van kanker. Anderzijds durft de patiënt misschien niet te stoppen met een geneesmiddel, zelfs als dat niet langer nodig is, uit angst voor een terugslag. Hoe valt de stijging van het zorgverbruik bij 14% van de steekproef te verklaren? Ongetwijfeld is dit te wijten aan een mislukte poging tot socialisatie, met als gevolg een negatief effect op het zelfbeeld en een versterking van het gevoel van eenzaamheid.
Tegenwoordig doet ongeveer 50% van de patiënten die hun huisarts raadplegen dat vanwege angsten of onrust die inherent zijn aan eenzaamheid
De psychologische benadering
In de jaren 1990 stelde Lisa Berkman van de Harvard-universiteit een model voor dat bekendstaat als ‘sociale steun’ of ‘sociale determinanten van gezondheid’. Ze onderscheidt daarin drie niveaus. Ten eerste een ‘macroniveau’ dat verwijst naar de samenleving waarin we leven, naar entiteiten zoals Europa, België, enz. Vervolgens een ‘mesoniveau’ dat betrekking heeft op gestructureerde sociale groepen, zoals een school, een fabriek, een voetbalclub... Ten slotte is er een ‘microniveau’ waarop deze groepen aangeven welk gedrag binnen hun groep verwacht of verboden is, hun leden hulp bieden en hen uitnodigen om zich in te zetten voor gedeelde waarden, dus om zich actief in te zetten op basis van een vorm van wederkerigheid.
Op dit ‘micro’-niveau zal de groep de gezondheid beïnvloeden, en wel op drie manieren: gedragsmatig, psychologisch en fysiologisch. In haar recente proefschrift toont Jessica Morton aan dat de psychologische manier de belangrijkste is en dat het begrip sociale identiteit van cruciaal belang is. "Alleen als ik dit activeer, als ik mijn groepsverband bevestig, kan ik ten volle profiteren van mijn lidmaatschap van de groep", benadrukt ze. Door zich te willen ontwikkelen in een groep waartoe hij behoort, geeft het individu zin aan zijn leven en ervaart hij de sociale steun die hij geniet. Onder deze omstandigheden vervaagt het gevoel van eenzaamheid en verdwijnt het naar de achtergrond.
“Als de sociale identiteit in verband met de groep echter niet wordt geactiveerd, overheerst dit gevoel en wordt de persoon beheerst door het idee dat zijn leven zinloos is en dat niemand hem kan helpen”, aldus de onderzoekster van de UCLouvain. Ze voegt hieraan toe: "De psychologische weg heeft in een tweede fase invloed op de fysiologische en gedragsmatige wegen. We zien dan bijvoorbeeld hogere cortisolspiegels, met gevolgen voor onder meer het cardiovasculaire systeem en het immuunsysteem. Ook gezondheidsgedrag wordt beïnvloed. Men zal bijvoorbeeld denken: “Waarom zou ik stoppen met roken als ik toch nergens goed voor ben?”
Onderzoekers van de Universiteit van Cambridge en de Fudan-universiteit in China hebben onderzoek gedaan bij 42.000 vrijwilligers tussen 40 en 69 jaar oud. Ze analyseerden hun proteoom om beter te begrijpen hoe eenzaamheid en sociaal isolement de gezondheid beïnvloeden. De onderliggende biologie hiervan is namelijk nog steeds slecht bekend. In het artikel van het Engels-Chinese team, gepubliceerd op 3 januari 2025, wordt melding gemaakt van de identificatie van 175 eiwitten die een significante associatie vertonen met sociaal isolement en 26 met eenzaamheid. 22 daarvan kwamen bij beide aandoeningen voor.
Naast de verbanden lijken de onderzoekers vijf eiwitten te hebben geïdentificeerd waarvan de overvloed zou worden veroorzaakt door eenzaamheid. “De eiwitten die we hebben geïdentificeerd, geven ons aanwijzingen over de biologie die ten grondslag ligt aan een slechte gezondheid bij mensen die sociaal geïsoleerd of eenzaam zijn”, aldus professor Jianfeng Feng van de Fudan-universiteit.
De impact van resocialisatie
Het doel van Jessica Morton in haar doctoraatsthesis was om te begrijpen hoe de relatie tussen sociale participatie en gezondheid werkt, om zo te bepalen aan welke criteria klinische interventies moeten voldoen die gericht zijn op de resocialisatie van eenzame patiënten.
In samenwerking met de Christelijke Mutualiteiten stelde de psychologe een steekproef samen van 4.988 personen tussen 18 en 92 jaar die representatief waren voor de meerderjarige Belgische bevolking. Als indicator voor hun gezondheidstoestand baseerde ze zich voornamelijk op de index van de gepercipieerde gezondheid, die meet hoe iemand zijn eigen gezondheid ervaart. Bovendien kreeg ze, met toestemming van de deelnemers, toegang tot hun zorggebruik - aantal contacten met de huisarts, medicijngebruik.
Uit het onderzoek van Jessica Morton blijkt dat alleen al het feit dat iemand zich aansluit bij een sociale groep buiten het gezin en het werk(1) een positief effect heeft op de gezondheid. De omvang van dit effect varieert echter naargelang de mate waarin de persoon betrokken is bij de groep waarvan hij lid is geworden. Volgens de gegevens die Jessica Morton heeft verzameld, gebruikten geïsoleerde respondenten gemiddeld 985,19 doses medicijnen per jaar, terwijl respondenten die wel bij een groep hoorden, maar niet actief betrokken waren, gemiddeld slechts 824,70 doses gebruikten. De respondenten die wel actief waren (bijvoorbeeld: ik speel in een voetbalclub waar ik ook help bij het plannen van de trainingen), gebruikten gemiddeld slechts 771,46 doses.
Tegenwoordig gaat ongeveer 50% van de patiënten naar hun huisarts vanwege angsten of onrust die voortkomen uit eenzaamheid. In een lopend onderzoek hebben Jessica Morton en haar collega's van de UCLouvain aangetoond dat 50 tot 75% van de consultatietijd bij een huisarts vaak uitsluitend gewijd is aan het thema eenzaamheid. Voor eenzame mensen wordt de huisarts vaak een steunpunt en een vertrouwenspersoon. Soms schrijft hij medicatie voor, soms moedigt hij de persoon in nood aan om een sociale activiteit te ondernemen. “Voor eenzame patiënten is en moet de huisarts een vertrouwenspersoon blijven, maar resocialisatie mag geen deel uitmaken van zijn taken”, benadrukt Jessica Morton.
Bij een resocialisatieproces moet men zeer voorzichtig te werk gaan, want als het mislukt, verslechtert de situatie van de patiënt nog meer. De onderzoekster sluit af met een illustratief voorbeeld: "Stel dat we tegen een patiënt gewoon zeggen: ‘Ga vrijwilligerswerk doen, dat zal je goed doen.’ Als hij er niet in slaagt om zich te integreren in de vereniging die hij heeft gekozen, zal hij met gebogen hoofd terugkeren naar de therapeut, ervan overtuigd dat hij echt nergens goed voor is. Daarom is het noodzakelijk dat een psycholoog, die over de middelen beschikt om dit te doen, de resocialisatie ondersteunt, de patiënt helpt bij het kiezen van een geschikte activiteit en hem helpt de obstakels te overwinnen die hij achtereenvolgens zal moeten nemen. Dit alles in samenwerking met de arts, die de essentiële eerstelijnsbehandelaar blijft."
1. Om methodologische redenen is geen rekening gehouden met het gezin en de professionele wereld. Enerzijds kiest men zijn gezin niet. Anderzijds zijn financiële belangen en verplichtingen onlosmakelijk verbonden met de arbeidswereld.
